700 jaar Enschede: Door Het Stof

Het kon en mocht niet uitblijven. Het 700 jarig bestaan van de stad Enschede is de uitgelezen gelegenheid om een groots theaterspektakel op te voeren. In Almelo en Hengelo werden al eerder grootschalige producties rond een regionaal thema opgevoerd, waaraan zowel professionals als amateurs meededen. Stonden ze daar nog in de open lucht, in Enschede wordt de voorstelling opgevoerd in het Muziekcentrum en het Wilminktheater. Eén voorstelling, twee zalen, drie delen. Het is een samenwerking tussen nog meer partijen: Theater Producties Twente, Wilminktheater en Muziekcentrum Enschede, Nederlandse Reisopera, Theater Sonnevanck, Theatermakerij en Wilmink Project Orkest.

Door: Jeroen Hendrik

‘Door het Stof’ speelt zich zo’n eeuw geleden in Enschede af: de tijd van rijke textielbaronnen en arbeiders die geen nagel hadden om hun kont te krabben. Twee milieus, met elk hun eigen zienswijze op de tijd waarin ze leven, en dat is dan ook precies wat je te zien krijgt: twee keer de gebeurtenissen op één en dezelfde broeierige avond. Het publiek wordt in tweeën gesplitst en krijgt eerst de rijke of eerst het arme kant te zien, elk in hun eigen theater. De textielbaronnen in het Wilminktheater, de fabrieksarbeiders in het Muziekcentrum. In de pauze wissel je van zaal, zodat je erna ook het andere perspectief te zien krijgt. Er wordt afgerond met een gezamenlijk einde.

Gebaseerd op een waarheidsgetrouw tijdbeeld wordt een fictief verhaal verteld, dat je dus vanuit zowel arm als rijk te zien krijgt. Gebeurtenissen krijgen zo een verschillend perspectief, en het verhaal aan de ene kant kan de ‘waarheid’ van de andere kant bevestigen of ontkrachten. Verreweg de meeste personages zijn aan hun klasse gebonden, en spelen dus maar op een locatie. Enkele karakters zul je in beide aktes tegenkomen. De dienstmeid die een relatie heeft met iemand uit de baronnenfamilie is daar één van. Maar ook Alfons Ariëns, de bekende geestelijke, zal aan beide kanten te zien zijn. In het verhaal is hij als jonge priester net aangekomen in de stad en toont zich een echte wereldverbeteraar. Hij wil opkomen voor de rechten van arbeiders en wil dat ze zich verenigen. Een rol die hij tegen wil en dank op zich neemt, en ondanks de beste bedoelingen gooit hij olie op het vuur. Binnen de familie van textielbaronnen wordt de opvolgingskwestie ter sprake gebracht. De pater familias is het vuur kwijt nu zijn vrouw is overleden. Zijn oudste zoon en zijn vrouw zijn ambitieus en staan al in de startblokken om het bedrijf nog winstgevender te maken. Het verlovingsfeest van de jongste zoon is net aan de gang, maar eigenlijk is deze verliefd op een ander dan zijn verloofde. Hij is liever met Saar, de dochter van een van de fabrieksarbeiders en tijdens een ontmoeting met haar wordt hij door iemand betrapt. Het feest verloopt verder ook niet soepel. Het ontslag van negen fabrieksarbeiders tegelijkertijd zorgt voor een verstoring van het feest: Alfons Ariëns klopt hierover aan de deur. Daarnaast is de burgemeester ontstemd over een staking, die hij met geweld wil oplossen.

Aan de arbeiderskant zien we mensen op zoek naar een beter leven in een tijd dat er nauwelijks arbeidsrechten waren. Saars vader, weduwnaar, is net ontslagen; haar jongere zusje – nog een kind - werkt nog wel in de fabriek. Vakbondsleider Koops heeft ook gevoelens voor Saar, maar zijn idealisme zit het uiten ervan in de weg. Waander is zijn tegenpool: een levensgenieter en onderkruiper, al heeft ook hij een oogje op Saar. Cynisch commentaar is te verwachten van de inmiddels arbeidsongeschikte tante van Saar, die wel een goed hart heeft.

De derde akte speelt zich af in een surrealistische wereld: hier lopen tijden door elkaar en ontmoeten levenden en overleden elkaar.

De arm en rijk tegenstelling wordt ook doorgetrokken in het decor. Aan de rijke zijde is dat een decor van levende schilderijen, waarop ook ter illustratie geprojecteerd kan worden. Hier mag niets zichtbaar door spelers worden bewogen, dit in tegenstelling tot het decor aan de arme zijde. Hier

moeten juist alle decorwissels met de hand worden uitgevoerd. Er is hier bewust gekozen voor een decor met veel doeken – ook hierop kan worden geprojecteerd – maar het heeft het gevoel van een fabriekshal. Bewust is niet gekozen voor het voor de hand liggende kroegbeeld: hiervoor zal een weefgetouw kunnen worden omgevormd tot een abstracte gelagtafel.

Tijdens de presentatie voor pers, sponsoren, betrokkenen en spelers wordt het concept al tot leven gebracht. Voor de lunch wordt de groep in tweeën gesplitst en wordt een rijke, respectievelijk een arme lunch geserveerd. Jibbe Willems, de schrijver vertelt op videobeeld waar het verhaal over gaat, maar precies ook vanuit het perspectief van de klasse waar je aan tafel zit. Je voelt meteen waar gebeurtenissen een totaal andere invulling of beleving krijgen, waarbij totaal andere zaken als vanzelfsprekend worden gezien. Beide partijen worden bijvoorbeeld gepresenteerd als de ware helden van de stad. De totale ambiance van de ruimtes is passend. Sjiek gedekte tafels en een rijkelijke lunch met onder andere garnalen, kreeft en wijn aan de ene kant. Aan de andere kant kan zittend op houten banken aan lange tafels snert uit een blik worden gelepeld. Er is droog brood en een onbestendig hapje. Wegspoelen kan met bier. Het themanummer van de voorstelling wordt aan beide kanten gezongen door een viertal dames uit (voormalig) Wilminks Kweek. Dezelfde melodie, maar een andere arrangement en tekst. Ook hier wordt er dus halverwege gewisseld, en kun je het andere perspectief ervaren: sfeer, maaltijd en presentatieprogramma. Een derde akte is er ook: een fotoshoot van de aanwezige spelers en creatives en gezamenlijk napraten.

Jibbe Willems vertelt meer over het script van de rijke kant

Jibbe Willems vertelt meer over het script van de arme kant

De cast van professionals bevat veel bekende gezichten, zeker als je vaker naar een kerstproductie van het Wilminktheater bent geweest, of één van de buitenproducties in de andere Twentse gemeenten. Het hoofd van de textielbaronnenfamilie wordt gespeeld door Laus Steenbeeke. Fabian Jansen speelt zijn oudste zoon. Laurien van Rijswijk vertolkt de rol van zijn vrouw. Alexander Schuitema speelt de jongste zoon, Baleria Bagchus zijn verloofde. Aan de fabriekskant treffen we de Saar, de arbeidersdochter die rommelt met de zoon van de textielbaron. Zij wordt gespeeld door Julia Lammers. Han Oldigs speelt haar vader en Ellen Pieters haar tante. Remco Sietsema speelt vakbondsleider Koops; Jelmer de Groot is Waander. Aan de arbeiderszijde zien we ook Christiaan Schreuder in diverse rollen. Danny Westerweel is Alfons Ariëns, de verbinding tussen de twee werelden.

Niet alleen in de cast zit kwaliteit. De creatives bestaan uit louter bekende namen. Voor het script is Jibbe Willems verantwoordelijk, wiens voorstellingen in binnen- en buitenland zijn gespeeld en waarvan er ook een aantal zijn bekroond. Het decorontwerp is van Joris van Veldhoven. Zijn naam zie je inmiddels vaker wel dan niet bij het decorontwerp van theatervoorstellingen staan. Hij was andere ook verantwoordelijk was voor de decors van de kerstvoorstellingen in het Muziekcentrum van de afgelopen jaren. Fons Merkies en Laurens Goedhart schreven al muziek voor menig musical, tv-serie en film. Daniel van Klaveren is artistiek directeur van Sonnevanck en regisseerde onder andere de heerlijke familieopera Piratenkoningin: hij zal de textielbaronnen-akte regisseren. De akte van het werkvolk wordt door Anne de Blok geregisseerd: zij nam al meerdere regioproducties voor haar rekening en heeft dus vaker met dit bijltje gehakt.

Een voorstelling, waarbij de tegenstelling tussen rijk en arm ter sprake wordt gebracht, mag natuurlijk niet alleen te zien zijn voor mensen die het makkelijk kunnen betalen. Vandaar dat er rond deze voorstelling een ‘pay it forward actie is opgezet. Je kunt dan een hoger bedrag betalen voor je eigen kaartje, waardoor iemand anders, die het zich niet kan veroorloven, ook de voorstelling kan bezoeken. Een vrije gift is eveneens mogelijk'.

De presentatie van de voorstelling was een veelbelovend voorproefje. Hier staat een groep vakmensen boordevol ervaring. Niets lijkt in de weg te staan van een succesvolle monsterproductie, die de nodige uitdagingen heeft. Spelers die in beide aktes spelen en dus tijdig van het ene theater in het andere moeten zijn. Twee publieksstromen die elkaar in de pauze kruisen. Een derde akte waarvoor een apart decor nodig is en de zaal moet worden omgebouwd. Het komt waarschijnlijk allemaal goed bij dit project, dat alles in zich heeft om een nieuw hoogtepunt in de recente Twentse theaterhistorie te gaan worden.